1. Ljudsko dostojanstvo, sloboda i jednakost (1. alineja)

„Oslanjajući se na poštivanje ljudskog dostojanstva, slobode i jednakosti“

U prvoj alineji Preambule Ustav BiH utvrđuje tri kamena temeljca za Bosnu i Hercegovinu nakon Dejtona: ustavotvorac se oslanja na ljudsko dostojanstvo, slobodu i jednakost kao na osnovne i centralne ustavne vrijednosti uopšteno. Samim tim država nije sama sebi svrha, već dobija opravdanje svoga postojanja u zaštiti navedenih najvećih pravnih dobara. Ove odredbe su u članu II Ustava opširno uobličene u konkretna ljudska prava i slobode, a u član X/2. ugrađena je i zaštitna klauzula, kojom se zabranjuje da se ova prava i slobode ukinu ili redukuju u okviru bilo kakve promjene Ustava.

Dakle, Ustav BiH proglašava poštivanje ljudskog dostojanstva osnovnom pretpostavkom slobodnog i demokratskog društva.¹⁰⁴ Tačno određenje onoga šta ljudsko dostojanstvo, zapravo, čini postavlja nova pitanja, jer taj pojam, posebno u vremenu globalizacije, nosi pečat konkretnog pogleda na svijet onoga ko se tim pojmom služi. „Naivno pozivanje“ na filozofe, na filozofske tradicije, na prirodno pravo i slično ne vodi nas ni korak dalje.¹⁰⁵ U definisanju tog pojma treba se, prije svega, osloniti na važeći ustav. Tek ako takav način postigne uspjeh, treba razmisliti o tome da se „ispita da li filozofske definicije pojma ljudskog dostojanstva imaju zajednički minimum“, koji, onda, može biti osnova za tumačenje pojma.¹⁰⁶

Uprkos činjenici da je pojam ljudskog dostojanstva relativan jer zavisi od svjetonazora, od pomoći može biti uzimanje u obzir postojećih pokušaja da se definiše pojam ljudskog dostojanstva u drugim državama iste ili slične kulture. Ukoliko komparativno posmatramo one zapadne države čiji su ustavi odani efikasnoj zaštiti ljudskih prava i sloboda, pravnoj državi i demokratiji, te ukoliko, uz to, uzmemo u obzir i okolnosti u kojim je donesen Ustav BiH, koje svjedoče o volji za radikalnom promjenom u pravcu spomenutih vrijednosti, uz istovremeno udaljavanje od komunizma i autoritarnih oblika vladavine, onda se nameće poređenje sa definicijama ljudskog dostojanstva u demokratijama Zapadne Evrope. U Ustavu BiH nema više mjesta za bilo kakvo ograničenje zaštite pojedinca u korist državnog interesa, koje bi poneko možda i pokušao da opravda tradicijom jugoslovenskog komunizma. Za odredbe o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda orijentir su bili najviši međunarodni standardi. Ustav BiH je Evropsku konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda (u daljnjem tekstu i kao: EKLJP) proglasio direktno primjenjivom, te je kompletno humanitarno međunarodno pravo formalno podigao na ustavni nivo.

Sa aspekta komparativnog prava, navešćemo nekoliko pokušaja stranih ustavnih sudova i sudova za ljudska prava da definišu ovaj pojam. Tako, recimo, njemački Savezni ustavni sud (Bundesverfassungsgericht) u svojoj presudi „Prisluškivanje“ (Abhörurteil) navodi:¹⁰⁷

„[…] Prilikom odgovaranja na pitanje šta, zapravo, znači ‚ljudsko dostojanstvo’, moramo biti oprezni da ovu patetičnu riječ ne shvatimo isključivo u njenom najuzvišenijem smislu, polazeći od toga da je ljudsko dostojanstvo povrijeđeno samo onda ako je način na koji javna vlast, provodeći zakone, postupa prema ljudima izraz nedostatka poštivanja koje čovjeku kao osobi pripada, dakle, ako se radi o ‘postupanju bez poštivanja’. Ako to, ipak, učinimo, onda redukujemo član 79. stav 3. Osnovnog zakona [garancija vječnog važenja njemačkog Osnovnog zakona, slično kao član X/2. druga rečenica Ustava BiH]108 na zabranu ponovnog uvođenja, npr., mučenja, stuba srama ili metoda Trećeg rajha. Takvo ograničenje nije u skladu sa koncepcijom i duhom Osnovnog zakona. Član 79. stav 3. u vezi sa članom 1. Osnovnog zakona ima bitno konkretniji sadržaj. Osnovni zakon ovim priznaje da slobodna ličnost čovjeka, njegova vrijednost i samostalnost stoje na najvišoj stepenici ljestvice vrijednosnog sistema. Cjelokupna državna vlast obavezna je da poštuje i štiti čovjeka u svoj njegovoj vrijednosti i njegovoj samostalnosti. Čovjek ne smije biti tretiran ‘neljudski’ kao predmet, čak i ako se to ne čini iz nedostatka poštivanja prema njegovoj vrijednosti kao ličnosti, već u ‘dobroj namjeri’. Prvi Senat ovog suda je to tako formulisao da je naveo da je u suprotnosti sa dostojanstvom čovjeka smatrati ga pukim objektom državnog djelovanja i raspolagati njime u ime državne vlasti bez puno razmišljanja [u nastavku slijede napomene o aktuelnoj i bitnoj jurisdikciji; napomena autorâ]. Ovim se ni u kom slučaju ne želi samo ukazati na pravac u kojem se mogu naći povrede ljudskog dostojanstva. Ovo je princip čiji su korijeni u članu 1. Osnovnog zakona i koji neposredno postavlja mjerila.“¹⁰⁹

I Povelja o osnovnim pravima Evropske unije,¹¹⁰ u svome prvom poglavlju („Dostojanstvo čovjeka“), ljudsko dostojanstvo stavlja na sami vrh kataloga ljudskih prava. Član 1. Povelje navodi: „Ljudsko dostojanstvo je neotuđivo. Ono se mora poštivati i štititi.“ U pojašnjenjima uz Povelju, koja su prvobitno razrađena pod paskom Evropskog konventa (Europäischer Konvent), a objavljena u „Službenom glasilu Evropskih zajednica“ broj 2007/C 303/02 od 14.12.2007. godine, o obavezi poštivanja ljudskog dostojanstva se kaže da dostojanstvo čovjeka nije samo osnovno pravo već je ono, istovremeno, i fundament osnovnih prava. Nijedno od prava utvrđenih u Povelji ne smije biti upotrijebljeno kako bi bilo povrijeđeno dostojanstvo nekog drugog čovjeka. Dostojanstvo čovjeka ubraja se u samu bit prava utvrđenih u Povelji i stoga su neotuđiva čak i prilikom ograničavanja nekog prava.

U dostojanstvo čovjeka ubraja se i samoodređenje, pošto je čovjek, prema ustavu, sâm sebi svrha i posjeduje vlastitu vrijednost; to, opet, pretpostavlja da postoji sloboda čovjeka da sâm odlučuje o sebi i o svome životu. Sloboda pojedinca, ipak, zbog principa ravnopravnosti (član II/3. Ustava BiH) i obaveze ograničenja ljudskih prava, mora biti usklađena sa osnovnim pravima drugih ljudi.

Sa aspekta klasične zaštitne funkcije ljudskih prava, država mora poštivati ljudsko dostojanstvo na svim svojim nivoima, dakle, i država „Bosna i Hercegovina, i svi sudovi, ustanove, organi vlasti, te organi kojima posredno rukovode entiteti ili koji djeluju unutar entiteta“ (član II/6. Ustava BiH). Već je ranije, na str. 37. i dalje, izloženo da ova obaveza poštivanja ljudskog dostojanstva može ispoljavati normativni karakter, nadilazeći zahtjeve iz člana II Ustava BiH. Tako, recimo, ljudsko dostojanstvo ima značajnu ulogu u pitanju da li može biti isključeno prisustvo medija iz krivičnih procesa.¹¹¹ I za rješavanje pitanja zakonitosti oduzimanja slobode protiv nečije volje ljudsko dostojanstvo služi kao orijentacija.¹¹² Osim toga, i primjena sile ili mjere koje se preduzimaju kao reakcija na ponašanje osobe lišene slobode, a nisu neophodne, u principu dovode u pitanje ljudsko dostojanstvo i povređuju član 3. EKLJP.¹¹³

Za razliku od člana 1. stav 1. njemačkog Osnovnog zakona,¹¹⁴ obaveza poštivanja ljudskog dostojanstva prema 1. alineji Ustava BiH ne sadrži samostalno subjektivno ljudsko i ustavno pravo. Preambula, doduše, može ispoljavati normativni karakter (vidi o tome na str. 37. i dalje) te, stoga, može, kao u već citiranim odlukama Ustavnog suda, biti primijenjena kao mjerilo za tumačenje. U predmetu Ustavnog suda broj U 19/01 Ustavni sud, osim toga, utvrđuje da su odredbe 1. alineje Preambule konkretizovane kao ljudska prava i osnovne slobode prema čl. II/3, 4. i 5, kao i prema članu II/2. u vezi sa EKLJP; ukoliko su ti principi prilikom ispitivanja pojedinih ljudskih prava već uzeti u obzir, onda nije potrebna posebna kontrola povrede aktuelnih principa iz Preambule (tačka 35). Da obaveza poštivanja čovjekovog dostojanstva može biti mjerilo za tumačenje, proizlazi, osim toga, i iz EKLJP, što pokazuje i odgovarajuća sudska praksa Evropskog suda za ljudska prava (u daljnjem tekstu i kao ESLJP), recimo u odnosu na čl. 3. i 8. Prema tome, poštivanje ljudskog dostojanstva je osnovni sadržaj EKLJP.¹¹⁵

Pozivajući se na obavezu poštivanja ljudskog dostojanstva, ESLJP kao nepoštivanje ljudskog dostojanstva kvalifikuje, recimo, fizičko kažnjavanje.¹¹⁶ Isto važi i u sljedećim slučajevima: dugogodišnja tvrdnja da određena osoba ima duševni poremećaj, a ta se tvrdnja kasnije pokaže kao neosnovana,¹¹⁷ kao i za predug postupak koji je, kao takav, neprihvatljiv zbog zdravstvenih razloga,¹¹⁸ zatim, za nekažnjavanje silovanja u braku,¹¹⁹ neizdavanje ličnih dokumenata u pojedinačnim slučajevima,¹²⁰ primjenu sile nad osobama lišenim slobode koja nije apsolutno neophodna zbog njenog ponašanja,¹²¹ u izuzetnim slučajevima deportaciju teško bolesnog stranog državljanina nakon njegovog otpuštanja iz zatvora,¹²² zatvorske uslove nedostojne čovjeka.¹²³