(a) Konstitutivnost Bošnjaka, Hrvata, Srba i “ostalih”

Jedna od centralnih tačaka koje su napadnute u postupku ocjene ustavnosti bio je član 1. Ustava RS (u verziji sa izmjenama Amandmana XLIV, prema kojem je „Republika Srpska […] država srpskog naroda i svih njenih građana“. Pandan članu 1. Ustava RS bio je član I.1 (1) Ustava FBiH u verziji izmjena Amandmanom III. Tamo je navedeno da „Bošnjaci i Hrvati kao konstitutivni narodi zajedno sa ostalima, i građani Bosne i Hercegovine sa teritorije Federacije Bosne i Hercegovine, ostvarujući svoja suverena prava, preoblikuju unutrašnju strukturu teritorije Federacije Bosne i Hercegovine definisanu Aneksom II Opšteg okvirnog sporazuma, tako da se Federacija Bosne i Hercegovine sastoji od federalnih jedinica sa jednakim pravima i odgovornostima.“

Podnosilac zahtjeva je smatrao da je time povrijeđen princip konstitutivnosti sva tri naroda (posljednja alineja Preambule Ustava BiH) na cijeloj teritoriji države. Republika Srpska se, smatrao je, ne može posmatrati kao nacionalna država srpskog naroda.¹⁹³ Državnost Bosne i Hercegovine oduvijek se bazirala na jednakosti naroda, kultura i građana koji tradicionalno žive na njenoj teritoriji.¹⁹⁴ Osim toga, u istoriji zemlje etnički kriteriji nikada nisu bili odlučujući, niti su nacionalne teritorije bile element ustavnog uređenja.¹⁹⁵ Prema rezultatima popisa stanovništva iz 1991. godine, na cijeloj teritoriji države postojalo je multietničko društvo.¹⁹⁶ Problem se u Federaciji BiH, tvrdio je podnosilac zahtjeva, dalje, djelimično „amortizuje“ time da je kategoriji „ostalih“, takođe, dat ravnopravan status, a posebno da se traži njihova ravnomjerna zastupljenost u svim institucijama Federacije.¹⁹⁷ Sa druge strane, nacionalna isključivost propisana članom 1. Ustava RS sprečava ostvarenje prava na povratak izbjeglica i prognanih, što je propisano u članu II/4. Ustava BiH, a time sprečava i ponovno uspostavljanje etničke strukture koja je poremećena ratom i etničkim čišćenjima.¹⁹⁸ Isto važi, tvrdio je podnosilac zahtjeva, i za član I.1 (1) Ustava FBiH.¹⁹⁹

Prvi zadatak Ustavnog suda u ovom slučaju bio je da razjasni doseg pojma „Bošnjaci, Hrvati i Srbi, kao konstitutivni narodi (u zajednici sa ostalima)“ iz Preambule Ustava BiH. Ni Federacija BiH, niti Republika Srpska nisu dijelile shvatanje podnosioca zahtjeva prema kojem su i Srbi konstitutivni u Federaciji, odnosno Bošnjaci i Hrvati u Republici Srpskoj.²⁰⁰

Republika Srpska je to argumentovala da, s obzirom na pridjev Srpska u imenu, nije mogla postojati namjera da se i drugim dvama narodima dâ karakter konstitutivnog naroda.²⁰¹ Osim toga, nema nikakvog povoda da se konstitutivnost naroda tematizuje kao izraz kolektivnih prava pošto u instrumentima za zaštitu ljudskih prava iz Ustava BiH nema pravnog principa ili norme koja bi se odnosila na konstitutivnost.²⁰² Sama alineja iz Preambule ne znači obavezno da postoji konstitutivnost svih naroda „na cijeloj teritoriji“ i u oba entiteta, kako tvrdi podnosilac zahtjeva; naime, jedan narod je konstitutivan i onda ako je konstitutivan u jednom entitetu, a time i na jednom dijelu državne teritorije.²⁰³ Vremenski slijed i modaliteti potpisivanja teksta Ustava, tvrdi se dalje, ne ostavljaju mjesta sumnji u to da je Republika Srpska konstituisana isključivo od srpskog naroda.²⁰⁴ Položaj naroda kao konstitutivnog naroda ograničava se isključivo na područje i nadležnosti zajedničkih državnih institucija, ali ne i na izvorne odgovornosti entiteta.²⁰⁵

Ustavni sud nije dijelio takvo pravno shvatanje. Iz navedene alineje Preambule u vezi sa institucionalnim odredbama Ustava BiH, te na osnovu nastanka Ustava BiH i ciljeva mirovnog sporazuma uopšteno proizlazi da član 1. Ustava RS sadrži povredu konstitutivnosti Bošnjaka i Hrvata. U članu 1. su prekršene i pozitivne obaveze Republike Srpske da štiti slobodu povratka u skladu sa članom II/3.m), odnosno članom II/5. Ustava BiH.²⁰⁶ Isto tako, definisanje Bošnjaka i Hrvata kao konstitutivnih naroda u Ustavu FBiH na neopravdan način daje tim narodima privilegije u institucionalnoj strukturi Federacije.²⁰⁷

U kasnijim odlukama Ustavni sud BiH potvrđuje svoju interpretaciju 10. alineje Preambule. U predmetu broj U 4/05 se zaključuje da je princip multietničke države jedan od osnovnih ustavnih principa, posebno uzimajući u obzir nacionalnu demografsku strukturu, što se vidi u podacima iz popisa stanovništva iz 1991. godine.²⁰⁸ Posljedica karakterizacije Bošnjaka, Hrvata i Srba kao konstitutivnih naroda jeste to da niti jedna od tih grupa nije snagom Ustava proglašena većinom. Konstitutivne narode je tačnije nazvati ravnopravnim grupama, tako da je zabranjeno privilegovanje jedne ili druge grupe u odnosu na ostale ili njena dominacija u državnim strukturama.²⁰⁹