(a) Republika Srpska kao “država srpskog naroda”

U Trećoj djelimičnoj odluci u predmetu broj U 5/98 Ustavni sud BiH je utvrdio da je član 1. Ustava RS,²²⁹⁸ osim kolektivnih prava, povrijedio i princip zabrane diskriminacije individualnih prava iz člana II/4. Ustava BiH u vezi sa pravom na slobodu kretanja i prebivalište [član II/3.m) Ustava BiH], pravom na slobodu vjere [član II/3.f) Ustava BiH], pravom na imovinu [član II/3.k) Ustava BiH] i pravom na povratak [član II/5. Ustava BiH i Aneks 7. DMS], te u vezi sa nekim sporazumima u Aneksu I uz Ustav BiH.²²⁹⁹ Do istog rezultata Ustavni sud BiH je došao i analizirajući ustavnost člana I/1.(1) Ustava FBiH pri čemu, naravno, sloboda vjere – pukom greškom i nepažnjom – nije spomenuta. Dodatno, navedena odredba Ustava FBiH povređuje i član 5.(c) Međunarodne konvencije o eliminaciji svih vrsta rasne diskriminacije iz 1965. godine.²³⁰⁰

Princip zabrane diskriminacije, uzimajući u obzir upute u članu II/4. Ustava BiH, primjenjuje se i na ostala prava iz člana II, posebno iz člana II/5. Ustava BiH u vezi sa Aneksom 7. DMS, kao i na sporazume iz Aneksa I uz Ustav BiH, i to u znatno širem obimu nego što to čini član 14. EKLJP. Posebno su entiteti, u skladu sa članom II/4. i 5. Ustava BiH u vezi sa članom I3.a) Aneksa 7. DMS, obavezni da ukinu svaki zakon ili administrativnu praksu koji sadrže određenu diskriminaciju, ili čije djelovanje ima kao posljedicu diskriminaciju. Diskriminišuće namjere ili djelovanje mogu se utvrditi, prema mišljenju Suda, na različite načine: jedan zakon je očigledno diskriminišući ukoliko izričito razlikuje ili nejednako tretira određene grupe prema određenom kriteriju, kao što su jezik, religija, nacionalnost itd., a takvo nejednako tretiranje nema opravdane razloge. Nedozvoljena je, takođe, diskriminišuća primjena jednog per se neutralnog zakona, ili neutralna primjena jednog per se neutralnog zakona, koji je donesen iz diskriminišućih motiva. Diskriminišuće je i naknadno održavanje na snazi ili perpetuiranje minule, tj. protekle de iure diskriminacije po osnovu namjernog činjenja ili nečinjenja državnih organa. Tako, entiteti imaju pozitivnu obavezu, na osnovu člana III/2.c) Ustava BiH, da ispune sve uslove za ostvarivanje pravne sigurnosti i zaštite lica koja se nalaze pod njihovom jurisdikcijom, kao i da, na osnovu člana II1. Aneksa 7. DMS, stvore ekonomske, političke i društvene uslove koji pridonose dobrovoljnom povratku i harmoničnoj reintegraciji izbjeglica i raseljenih lica, bez preferiranja bilo koje posebne grupe. Posljednja pozitivna obaveza iz člana I3.a) Aneksa 7. DMS je konkretizovana tako što štiti nacionalne grupe i etničke zajednice, tj. manjine, od upravnih akata upravnih organa i privatnih osoba.²³⁰¹

Prividna neutralnost Ustava RS, uprkos tome što se u njemu nalazi princip zabrane diskriminacije, prema mišljenju Ustavnog suda BiH, ne zadovoljava te standarde. Doduše, član 1. Ustava RS nije prima facie diskriminišući.²³⁰² Međutim, on indirektno ima diskriminišuću prirodu, jer ta odredba služi javnoj vlasti kao ustavnopravna osnova za perpetuiranje diskriminacije ostvarene u ratu (posebno etničkog čišćenja), kao i za zapostavljanje obaveze da se stvore povoljni uslovi za povratak izbjeglica i raseljenih lica. Na osnovu statistika o prijeratnom sastavu stanovništva na današnjoj teritoriji Republike Srpske, kao i sastavu povratničke populacije,²³⁰³ Ustavni sud BiH je ukazao na to da član 1. Ustava RS ima diskriminišuće djelovanje u smislu člana I3.a) Aneksa 7. DMS, tako da se rezultati prethodne de iure diskriminacije u vidu etničkog čišćenja u Republici Srpskoj održavaju na snazi. Osim toga, takav diskriminišući primjer ponašanja nalazimo u sastavu Vlade RS, pravosuđu i policiji.²³⁰⁴ Odgovarajuće statistike, koje, takođe, dozvoljavaju da se izvedu slični zaključci i za FBiH, Ustavni sud BiH navodi u vezi sa članom I/1. (1) Ustava FBiH.²³⁰⁵

Ukazujući na relevantne izvještaje različitih međunarodnih organizacija koje djeluju na terenu, Ustavni sud BiH je zaključio da je:

„[…] nakon što je Dejtonski sporazum stupio na snagu, postojala i postoji sistematska, dugotrajna, namjerna diskriminacijska praksa javnih organa Republike Srpske s ciljem sprečavanja tzv. manjinskih povrataka, bilo direktnim učešćem u nasilnim incidentima ili uzdržavanjem od obaveze zaštite naroda od uznemiravanja, zastrašivanja ili nasilnih napada samo zbog etničkog porijekla, nastranu neprovođenje stvaranja ‘na svojim teritorijama političkih, ekonomskih i društvenih uvjeta koji pridonose dobrovoljnom povratku i harmoničnoj reintegraciji izbjeglica i raseljenih lica, bez preferiranja bilo koje posebne grupe’ koji slijede iz prava svih izbjeglica i raseljenih lica da se slobodno vrate svojim domovima […].“

Osim toga,

„[…] etnički gotovo homogena izvršna i sudska vlast Republike Srpske je jasan pokazatelj da ovaj dio odredbe člana 1. sa formulacijom ‘Republika Srpska je država srpskog naroda’ mora biti uzet bukvalno i da on pruža potrebnu vezu sa namjernom diskriminacijskom praksom organa vlasti čiji je efekat održavanje rezultata prethodnog etničkog čišćenja […].“

2307 Uzimajući u obzir jasno jezičko značenje ustavnog teksta da „demokratski organi vlasti i pravične procedure najbolje stvaraju miroljubive odnose unutar pluralističkog društva“, etnička segregacija u odnosu na principe demokratskog društva ne može nikada predstavljati legitiman cilj, niti etnička segregacija, tj. obrnuto gledano, etnička homogenizacija na osnovu teritorijalnog razdvajanja, može biti dozvoljeno sredstvo za održavanje mira na ovim područjima.²³⁰⁸

U izdvojenom (pridruženom) mišljenju sudija Danelius, kao centralnu stvar, dovodi u pitanje izraženu diskriminišuću snagu člana 1. Ustava BiH, jer se kosi sa ustavnopravnom obavezom da se omogući povratak izbjeglica i raseljenih lica u njihove prijeratne domove, kao osnovnim ciljem Ustava BiH. Protežirajuće označavanje Srba u Republici Srpskoj kao državotvornog naroda ne može biti opravdano ni činjenicom da Srbi u Republici Srpskoj trenutno faktički čine većinsko stanovništvo.²³⁰⁹