3. Zabrana ropstva i prinudnog rada (član 4. EKLJP)

(1) Niko neće biti držan u ropstvu ili položaju ropske zavisnosti.(2) Niko neće biti primoravan da obavlja prinudni ili obavezni rad.(3) Za upotrebu ovog

člana izraz “prinudni ili obavezni rad” ne uključuje:

a) bilo koji rad koji se normalno zahtijeva od osobe koja se nalazi u zatvoru u skladu sa odredbama člana 5. ove konvencije, ili za vrijeme uslovnog otpusta;

b) bilo koju službu vojne prirode ili, u slučaju odbijanja služenja vojne obaveze u zemljama u kojim se to dozvoljava, bilo koju drugu službu umjesto obaveznog služenja vojne obaveze;

c) bilo koju službu koja se zahtijeva u slučaju vanredne situacije ili katastrofe koja ugrožava život ili blagostanje zajednice,

d) bilo koji rad ili službu koji su dio uobičajenih građanskih obaveza.

Prisilni ili obavezni rad je „svaki rad ili služba koja se zahtijeva od nekog lica pod prijetnjom kazne i za čije se izvršenje navedeno lice nije dobrovoljno ponudilo“.⁷³¹ Ukoliko zatvorenik, s obzirom na opšte okolnosti svog zatočeništva, ima razlog da se plaši da bi odbijanje da radi za njega moglo imati ozbiljne posljedice, te, zbog toga, izvrši radove koji su od njega traženi, to je prinudni ili obavezni rad u smislu člana 4. EKLJP.⁷³²

Stav 3. navodi određene vrste rada kao izuzetke iz domena ostvarenja obilježja bića djela prinudnog ili obaveznog rada. To znači da je određena vrsta rada stvarno obavezan rad, ali se on ne shvata kao takav u smislu člana 4. stav 2. EKLJP. Prema stavu 2.a), obaveznim ili prinudnim radom ne smatra se svaki rad koji se obično zahtijeva od nekog lica koje je u zatvoru pod uslovima predviđenim u članu 5. EKLJP ili za vrijeme uslovnog dopusta. Prema tome, izuzetno činjenično stanje se ne proširuje samo na poslove tokom boravka u zatvoru zbog izvršenja krivične kazne nego i na poslove u istražnom zatvoru.⁷³³

Vojna obaveza za vrijeme rata, kao logistička podrška vojsci, važila je i za lica koja nisu bila zdravstveno sposobna da služe vojni rok, ili za lica koja nisu bila „etnički podobna“ da služe vojni rok, dakle, za pripadnike manjine na određenom području. Ako je već neko služio u takvoj obaveznoj službi, koja se može porediti sa vojnom službom i koja je bila podrška vojsci, period proveden u toj službi mora mu se uračunati pri ocjenjivanju njegove vojne sposobnosti bez obzira na to u kojoj je bio vojsci u ratu, ili u kojoj je vojsci koja je postojala i nakon rata služio. Ukoliko takvo lice mobilišu, uprkos tome što je prethodno obavljalo već opisanu službu, mobilizacija predstavlja diskriminaciju u odnosu na njegovo pravo da ga niko ne smije prisiliti da duže služi službu od one koja važi za lica koja su, u užem smislu, služila vojsku.⁷³⁴

Ipak, kad je riječ o ostvarivanju zaštite prava iz člana 4. EKLJP u vezi sa prinudnim radom u vojsci, Dom za ljudska prava je utvrdio da su ta lica u tim slučajevima obavezna da, u roku od 6 mjeseci po završetku prinudnog rada, podnesu prijavu direktno Domu za ljudska prava, odnosno poslije 14.12.1995. godine (datum stupanja na snagu Aneksa 6), jer se pretpostavlja da ranije u Bosni i Hercegovini nije bilo djelotvornog pravnog lijeka.⁷³⁵ Dom za ljudska prava, naravno, nije usvojio stav prema tom pitanju, tj., da li je u Bosni i Hercegovini stvarno postojalo djelotvorno pravno sredstvo, tako da ta presuda ne prejudicira podnošenje tužbi u budućnosti, naprimjer, podnošenje odštetnih zahtjeva.